Styl zakopiański

Z Wikipedii

Styl zakopiański, styl witkiewiczowski – został wprowadzony do architektury przez Stanisława Witkiewicza w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku.

Wraz z rosnącą popularnością Tatr rosła liczba nowych mieszkańców Zakopanego. Pierwszym, który wybudował dla siebie nowy dom (w stylu szwajcarskim) był Walery Eliasz-Radzikowski (1877). W latach osiemdziesiątych powstały kolejne wille naśladujące budownictwo uzdrowisk austro-węgierskich. Po osiedleniu się w Zakopanem Stanisława Witkiewicza (w 1890 r.) został on poproszony o zaprojektowanie domu dla Zygmunta Gnatowskiego. Już w 1891 powstały szkice Koliby, pierwszego domu w stylu zakopiańskim, zbudowanego w latach 1892 – 1893 przy ul. Kościeliskiej. W latach późniejszych powstały kolejne domy i pensjonaty: Pepita, Skoczyska, Staszeczkówka, Oksza, Zofiówka, Nałęcz, Pod Jedlami i inne.

Witkiewicz wzorował się na tradycyjnym budownictwie górali podhalańskich wzbogacając je elementami secesji. Plan dwuizbowej chaty rozbudował tak, aby powstała willa służąca bogatym przybyszom. Jedno- lub dwutraktowe domy ze spadzistymi dachami, miały piętro ustawione w kierunku prostopadłym do części parterowej. Stawiano je na wysokich podmurówkach murowanych z łamanego kamienia. Podmurówki, z uwagi na ukształtowanie terenu, miały różną wysokość (z jednej strony budynku podmurówka zazwyczaj była znacznie wyższa). To pozwoliło na umieszczenie w ścianie piwnicy zakończonych łukowym nadprożem okien. Ściany stawiano z drewnianych płazów (drewnianych pni przeciętych wzdłuż na pół) na zrąb (konstrukcja wieńcowa), kryto gontami. Witkiewicz wykorzystał wiele ozdób charakterystycznych dla podhalańskiego budownictwa. Dachy zdobił pazdurami a szczyty, okna i drzwi - słoneczkami (wąskimi listwami przybijane promieniście). Wystające poza obrys domu, skrzyżowane w węgłach płazy (tzw. rysie) rzeźbionymi motywami roślinnymi.

Innym charakterystycznym elementem projektowanych przez Witkiewicza domów była umieszczona pod wysuniętym okapem na południowej elewacji odkryta weranda, nazywana przyłapem i małe pokoiki na poddaszu – wyględy (ich wygląd nawiązywał do tradycyjnych szop i szałasów, w których pod dachem przechowywano siano, wrzucane tam przez podnoszoną klapę dachu).

Projekty Witkiewicza spodobały się, wśród inteligencji zaczął się szerzyć błędny pogląd o przetrwaniu w ludowej sztuce Podhala elementów rdzennie polskich. Styl zakopiański został okrzyknięty stylem narodowym, a jego propagowanie uznano za patriotyczny obowiązek. Powstawały kolejne obiekty w Zakopanem i poza nim, m. in. kaplica dla kościoła na Krupówkach, Jaszczurówce (projekty Witkiewicza). Styl zakopiański znalazł swoich naśladowców: Tadeusz Prauss – projektant schroniska nad Morskim Okiem, Jan Witkiewicz-Koszyc – willa Witkiewiczówka w Zakopanem, Chata dla Stefana Żeromskiego w Nałęczowie, Józef Kaspruś - Atma (Muzeum Karola Szymanowskiego), Andrzej Galica - Orkanówka w Porębie Wielkiej. Wybudowano wille np. w Konstancinie i Aninie, dworzec kolejowy w Syłgudyszkach na Litwie.

Projekt willi w stylu zakopiańskim zapewnił wygraną w konkursie architektonicznym pisma Moniteur des Architectes Franciszkowi Mączyńskiemu.

W Zakopanem ocalały niektóre, zaprojektowane przez Witkiewicza wille:

• Koliba od 4 grudnia 1993 Muzeum Stylu Zakopiańskiego,
• Oksza - przy ul. Zamoyskiego, wybudowana w 1894 - 1895 dla Wincentego Korwin-Kossakowskiego,
• Pod Jedlami - wybudowana na Kozińcu w 1897 dla Jana Gwalberta Pawlikowskiego,
• Rialto - przy ul. Chałubińskiego, wybudowana w 1897 - 1898 dla Teresy Zagórskiej,
• Konstantynówka - przy ul. Jagiellońskiej, wybudowana w 1900 dla Anieli Zagórskiej,
• Chałupa pod Wykrotem,
• Grażyna - wybudowana na Ciągówce w 1900 - 1902 dla Szymona Stempkowskiego
• budynek Muzeum Tatrzańskiego (wg projektu Stanisława Witkiewicza i Franciszka Mączyńskiego), oraz
• kaplice:
  • na Jaszczurówce (1904 - 1908),
  • Matki Bożej Różańcowej i św. Jana Chrzciciela w kościele przy Krupówkach,
  • kaplica Albertynek na Kalatówkach (1898).

W stylu zakopiańskim wykonywano również meble, sprzęty gospodarcze, ubiory, wyroby z porcelany, instrumenty muzyczne i pamiątki. Elementy kultury górali przenikały także do twórczości kompozytorów i pisarzy. W szerszym pojęciu styl zakopiański obejmuje wszystkie przejawy przenikania ludowej sztuki Podhala do kultury ogólnonarodowej.

Popularność stylu zakopiańskiego zaczęła zanikać jeszcze za życia Witkiewicza. Po jego śmierci styl witkiewiczowski okazał się zjawiskiem związanym przede wszystkim z osobowością jego twórcy. Próby jego rozwinięcia, zastosowania dla nowych potrzeb były mało udane. Początkowo liczni kontynuatorzy jedynie naśladowali swojego mistrza. Obecnie dla stylu zakopiańskiego przyjmuje się ramy czasowe: lata 1891 – 1914, a jego zasięg terytorialny ogranicza się do Podhala.