Języki bantu
Z Wikipedii
Języki bantu - rodzina języków afrykańskich, zaliczana do wielkiej rodziny nigero-kongijskiej. W rodzinie tej wyróżnia się ponad 400 języków, którymi posługuje się około 150 mln mówiących na terenie całej Afryki na południe od równika. Najważniejsze języki z tej grupy to: suahili, rwanda, lingala, niandża, makua, bemba, tonga, szona, xhosa, zulu.
Spis treści |
[edytuj] Cechy charakterystyczne
Podstawowe cechy języków rodziny bantu to:
- duże podobieństwo słownictwa i struktury gramatycznej,
- aglutynacyjność,
- rozwinięty system klas rzeczownikowych,
- brak fleksji,
- brak gramatycznego rozróżnienia rodzaju męskiego i żeńskiego,
- stały szyk zdania SVO.
[edytuj] Geneza i rozprzestrzenianie się języków bantu
Pochodzenie języków bantu od wspólnego prajęzyka nie jest dziś w zasadzie przez nikogo podważane. Wśród specjalistów od bantuistyki nie ma jednak zgody co do obszaru pierwotnego występowania tych języków, ani kierunków ich migracji. Rekonstrukcję wspólnego języka protobantu dodatkowo utrudnia niski stopień poznania większości języków tej rodziny (zwłaszcza z północnych krańców zajmowanego przez nie obszaru) oraz fakt tworzenia przez nie kontinuum językowego, co wskazuje na ich wzajemne interakcje. Z drugiej strony pewnych wskazówek na temat historii języków bantu dostarcza ich wysoki stopień podobieństwa i zwarty, choć rozległy obszar ich występowania. Uważa się, że taka dystrybucja wskazuje na względnie krótki czas różnicowania się tych języków (ok. 3-4 tys. lat).
[edytuj] Hipoteza J. Greenberga
W latach czterdziestych XX wieku Joseph Greenberg oparł swoją hipotezę wędrówek ludów mówiących językami bantu na spostrzeżeniu - dziś przez nikogo nie kwestionowanym - że są one spokrewnione z używanymi w Afryce Zachodniej językami kordofańskimi (Greenberg proponował jednak nieco dalsze pokrewieństwo, niż się dzisiaj sądzi). Zgodnie z teorią Greenberga praojczyzną ludów bantu miałyby być tereny na styku obszarów zajmowanych przez te grupy językowe, a więc na terenach dzisiejszego Kamerunu. Greenberg nie przedstawił jednak koncepcji dalszego rozprzestrzeniania się języków bantu, ani ich klasyfikacji.
[edytuj] Hipoteza M. Guthriego
Malcolm Guthrie wysunął pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku hipotezę rozprzestrzeniania się języków bantu, opartą na badaniach leksykostatystycznych. Zrekonstruował on około 2000 wspólnych rdzeni bantu i zbadał stopień ich zachowania w kilkudziesięciu językach testowych tej rodziny. Guthrie przyjął następnie teoretyczne założenie, że obszar zajmowany przez języki zachowujące najwięcej pierwotnych rdzeni jest obszarem pierwotnego występowania języków bantu. Zgodnie z tym założeniem, języki różnicowałyby się coraz bardziej w miarę oddalania się mówiących nimi ludów od swojej pierwotnej siedziby. W świetle tych założeń praojczyzną języków bantu miałyby być tereny dzisiejszej prowincji Shaba w południowo-wschodniej części Demokratycznej Republiki Konga. Teza ta jest jednak krytykowana.
[edytuj] Hipoteza B. Heinego
W latach siedemdziesiątych kilku niemieckich uczonych, m. in. Bernd Heine, Hans Hoff i Rainer Vossen zaproponowali kilkuetapowy proces rozprzestrzeniania się języków bantu. Podobnie jak Greenberg za ich pierwotną siedzibę uznał tereny dzisiejszego Kamerunu. Zdaniem niemieckich uczonych drugim ośrodkiem były tereny Konga, skąd języki bantu rozprzestrzeniły się na południe, ku Angoli, Namibii i RPA oraz na południowy wschód, gdzie posługujące się nimi ludy utworzyły drugi ośrodek kulturowy. Znajdować się on miał na obszarze wskazanym przez Guthriego jako praojczyzna wszystkich języków bantu, a więc na terenie dziesiejszej prowincji Shaba w południowo-wschodniej Demokratycznej Republice Konga. Zgodnie z teorią niemieckich uczonych miała stąd nastąpić ostatnia faza ekspansji języków bantu na Afrykę Wschodnią.
[edytuj] Hipoteza D.W. Phillipsona
W 1980 roku D. W. Phillipson zaproponował chronologię i trasy wędrówek ludów bantu, uwzględniające kontakty języków tej rodziny z językami nilo-saharyjskimi, widoczne w materiale leksykograficznym.
- Faza 1 - około 1000 p.n.e. tworzy się społeczność protobantu. Podobnie jak poprzednicy Philipson przyjęła praojczyznę języków bantu na obszarach dzisiejszego Kamerunu i południowo-wschodniej Nigerii.
- Faza 2a - w okresie 1000-400 p.n.e. część ludów bantu przemieszcza się na wschód, wzdłuż północnej granicy lasu tropikalnego. Ludy bantu mają tu kontakt z ludnością mówiącą wczesnymi językami środkowosudańskimi (grupa nilo-saharyjska). Świadczą o tym liczne zapożyczenia leksykalne.
- Faza 2b - jednocześnie, w okresie 1000-200 p.n.e. inna część ludów bantu wędruje z pierwotnej siedziby w kierunku południowym wdłuż wybrzeży Atlantyku.
- Faza 3 - w okresie 400-300 p.n.e. ludność bantu migrująca na wschód tworzy na terenach Międzyjezierza kulturę Urewe (kultura wczesnej epoki żelaza).
- Faza 4 - w okresie 300-100 p.n.e. część ludów kultury Urewe wędruje na zachód południowym skrajem lasu tropikalnego i miesza się tam z ostatnimi ludami fali migracyjnej 2b, dzieląc się z nimi zdobyczami techniki kultury Urewe.
- Faza 5 - zmieszane fale migracyjne 2b i 4 wędrują na południe tworząc ok. roku 100 p.n.e. ośrodek późniejszego rozprzestrzeniania się języków bantu na Afrykę Południową.
- Faza 6 - w okresie 100-200 n.e. ludy kultury Urewe przemieszczają się ku wybrzeżom Oceanu Indyjskiego na obszarach dzisiejszego pogranicza Tanzanii i Kenii, tworząc tam kulturę Kwale. Powstają tu języki pochodzące bezpośrednio od narzeczy używanych przez ludy fali migracyjnej 2a i kultury Urewe.
- Faza 7a i 7b - w okresie 300-400 n.e. ludy kultur Urewe i Kwale wędrują na południe
- Faza 8 i 9 - w okresie 400-500 n.e. ludy fali migracyjnej 5 wędrują na wschód i napotykają tam migrujące ludy z kultur Kwale i Urewe. W wyniku zmieszania się tych dwóch kultur powstaje ok. 500 roku n.e. nowy ośrodek kulturowy w regionie dzisiejszej prowincji Shaba w Demokratycznej Republice Konga.
- Faza 10 - w okresie 1000-1100 n.e. następuje ekspansja kultury 9 na cały obszar Afryki Wschodniej.
[edytuj] Klasyfikacja języków bantu
Słaby stopień poznania większości języków bantu nie pozwala na obecnym etapie badań na przedstawienie ich jednoznacznej klasyfikacji genetycznej. Poniżej przedstawiono klasyfikację języków bantu według M. Guthriego. Jest to raczej klasyfikacja geograficzno-referencyjna niż genetyczna.
- Bantu A
- języki lundu-balong - mbo, balundu
- języki duala - duala, bakwiri
- języki bube-benga - bubi
- języki basa - basaa, banen
- język bafia
- język sanaga
- języki yaunde-fang - yaunde, fang, eton
- języki maka-njem - makaa, mundani
- języki kaka - kaka, pol
- Bantu B
- język myene
- języki kele - kele, kota
- język tsogo
- języki shira-punu - punu, sira
- języki njabi - njabi, duma, tsangi
- języki mbete - mbete, mbama
- język teke
- języki tende-yanzi - tende, yanzi
- Bantu C
- języki ngundi - mbati, ngundi, lobala
- języki mboshi - mboshi, mboko
- języki bangi-ntumba - bangi, sakata, ntomba, bolia, lingala
- języki ngombe - ngombe, boa
- języki soko-kele - soko, lokele
- języki mongo-nkundu - mongo, ngando, lalia
- języki tetela - tetela, kela, yela, nkutu, kusu
- języki kuba - kuba, lele
- Bantu D
- języki mbole-ena - mbole
- języki lega-kalanga - lega, kalanga
- języki bira-huku - bira, nyali
- języki konjo - ndande, konjo
- języki bembe-kabwari - bembe, hunde, tembo
- języki ruanda-rundi - rwanda, rundi, fuliiro, ha
- Bantu E
- języki nyoro-ganda - nyoro, toro, nyankole, ganda, chiga, soga, gwere
- języki haya-jita - haya, jita, jinja, kerewe
- języki masaba-luhya - masaba, luhya, nyore, saamia
- języki ragoli-kuria - gusii, ragoli, kuria
- języki kikuyu-kamba - kikuyu, kamba, meru, embu, segeju
- język chaga
- języki nyika-taita - giryama, digo, taita, nyika, pokomo
- Bantu F
- języki tongwe - tongwe, bende
- języki sukuma-nyamwezi - sukuma, nyamwezi
- języki ilamba-irangi - ilamba, nyaturu, irangi
- Bantu G
- języki gogo - gogo, kagulu
- języki shambala - shambala, pare, asu, bondei
- języki zigula-zaramo - zaramo, zigula, sagala, ruguru
- język suahili i język komoryjski
- języki pogoro - pogoro, ndamba
- języki bena-kinga - hehe, bena, kinga, pangwa
- Bantu H
- języki kikongo - beembe, kongo (wraz z odmianami wehikularnymi - kituba, monokutuba)
- język mbundu
- języki kiyaka - yaka, suku, mbangala
- język mnala
- Bantu K
- języki chokwe-luchazi - chokwe, lunda, luchazi
- język lozi
- język luyana
- języki subiya - subiya, totela
- Bantu L
- język pende
- język songe
- język luba
- język kaonde
- język lunda
- język nkoya
- Bantu M
- języki fipa-mambwe - fipa, mambwe, lungu
- języki nyika-safwa - nyika, safwa
- język konde
- języki bemba - bemba, taabwa
- języki bisa-lamba - lamba, lala, bisa
- języki lenje-tonga - lenje, ila, tonga
- Bantu N
- język manda
- język tumbuka
- język nyanja
- języki senga-sena - sena, senga, nsenga, nyungwe
- Bantu P
- języki matumbi - matumbi, język ngindo
- języki yao - yao, makonde, maviha
- języki makua - makua, ngulu
- Bantu R
- język umbundu
- języki ndonga - kwanyama, ndonga
- język herero
- język yeye
- Bantu S
- język shona
- język venda
- języki sotho-tswana - sotho, tswana
- języki nguni - zulu, xhosa, ndebele, suazi
- języki tswa-ronga - ronga, tswa, tsonga, changana
- języki chopi - chopi, tonga
[edytuj] Zob. też
[edytuj] Bibliografia
- Piłaszewicz, Stanisław i Rzewuski, Eugeniusz (2004), Wstęp do afrykanistyki, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
- Renfrew, Colin (2001), Archeologia i język. Łamigłówka pochodzenia Indoeuropejczyków., Warszawa - Poznań: Wydawnictwo Naukowe PWN
