Sun Jatsen
El Vikipedio
Sun Yatsen aŭ Sun Yat-sen aŭ Sun Jatsen (n. 12-an de novembro 1866 Hsiang-shan, provinco Kuangtung, Ĉinio – m. 12-an de marto 1925 Pekino) estis gvidanto de la ĉina Kuomintang (Nacia Partio), la unua, provizora prezidento de la Ĉina Respubliko (1911–12), patro de la moderna Ĉinio.
Enhavo |
[redaktu] Juna epoko
Li naskixgis en malriĉa familio en Sud-Ĉinio. Lia frato (Sun Mei) kunportis lin al Honolulo en 1879 (la frato jam pli frue elmigris kaj laboris kiel laboristo sur Havajo). Tie renkontis li unuafoje la okcidentan kulturon. Li vizitis 3 jarojn al brita misiona lernejo, poste unu jaron al usona Oahu College. Al lia frato ne plaĉis, ke Sun alproksimiĝas al la kristanismo kaj pro tio Sun en 1883 reiris al la naskiĝvilaĝo. Li plulernis ekde aŭtuno de 1884 en Hongkongo en eklezia lernejo, en 1885 plulernis en centra lernejo de la registaro (konata pli poste kiel Queen's College). Tiutempe li edzinigis je Lu Mu-chen (1867–1952). El tiu geedzeco naskiĝis unu filo kaj du filinoj. Usona misionisto baptis lin en 1884 aŭ 1885. Post nova vizito en Honolulo, li registris sin en 1886 en la Medicina Lernejo de la Kantona Hospitalo, poste plustudis en lahongkong Ĉina Medicinscienca Universitato kaj diplomiĝis en 1892.
Sun Jatsen indignis pri subpremo de Ĉinio fare de la pli evoluintaj landoj. Li translokiĝis norden en 1894 – interrompante la kuracistan praktikadon – kaj ekpolitikumis. Li verkis longan leteron al Li Hung-changnak, ĉefguberniestro de Po Hai, en kiu li skizis kiel povus Ĉinio denove fortiĝi. Li-n ne interesis la proponoj de Sun nur iom instigis agrikulturajn la silkraxup-bredajn planojn de li. Li revenis per tiu apogeto al Honolulo kaj tie fondis la Asocion de Revivigo de la Ĉina Socio (Hsing-Chung hui). Ĝin formis nur subgradaj oficistoj, kamparanoj, metiistoj el la provinco Kuangtang.
[redaktu] Elmigreja epoko
La ĉina-japana milito (1894–95) finiĝis per malvenko kaj depresio de Ĉinio. Sun veturis en 1895 al Honkongo por organizi ribelon en Kantono. Post kiam li fiaskis, li fuĝis el Ĉinio kaj restis eksterlande dum 16 jaroj. Oni arestis lin en 1896 kaj li estis kaptita dum 13 tagoj en la londona ambasadejo de Ĉinio. La ambasadejo violis lin veturigi al Ĉinio, sed Sun sukcese konvinkis britan dungiton de la ambasadejo kaj tiel li informis je James Cantlie, iaman dekanon de la Hongkonga Medicinscienca Universitato. La brita eksetrafera ministerio protestis kaj oni liberigis Sun-on. La incidento havis grandan gazetaran eĥon kaj tio helpis politikan vojon de Sun.
Plimulton de la postsekvaj 8 monatoj, li pasigis en leghalo de la British Museum, poste vojaĝi tra Kanado al Japanio, kie li alvenis julie de 1897. Tie li konatiĝis kun kalandoro Miyazaki Torazu, kiu aŭdis pri la skandalo en Londono kaj emis helpi politikan karieron de Sun. Miyazaki Torazu konatigis lin al multaj influhavaj personoj, kiuj donis politikan kaj materialan helpon por la ĉina politikisto.
Li partoprenis dum tumultoj de 1900 en sekretaj agadoj, kiujn direktis brita guberniestro de Honkongo, Sir Henry Blake kaj la grava ĉino Ho Kai. Ili volis konvinki je Li Hung-chang pri disiĝo de la Ch'ing-imperio kaj elvoko de la regioan sendependeco. Laŭ invito de konatuloj de Li, Sun veturis al Honkongo, sed li flaris kaptilon kaj ne elŝipiĝis. Lin reprezantis dum la interparolo Miyazaki kaj du aliaj japanoj.
[redaktu] Fondo de la Alianca Asocio
La jaro de 1903 estis grava por Sun, ĉar ekde tiam liaj sekvantoj alvenis el la edukita socitavolo. La turnopunkton kaŭzis du faktoj: subenfalo de dinastio Ch'ing kaj efika propagando de Liang Ch'i-ch'ao. La reformisma Liang fuĝis anoraŭ en 1898 al Japanio, kie fondis ĉinan presejon kaj eldonejon, kiuj iĝis tuj sukcesaj. Liang ĉiam agadis kontraŭ la fakte direktanto, la patrina imperiestro, tiel malstabiligis la landon. Li proponis elirvojon per revolucio. Sun iĝis tre populara inter la ĉinaj studentoj, studantaj eksterlande. Li organizis plurajn revoluciajn ĉelojn en Eŭropo (1904) kaj li gvidis en 1905 la revolucian Aliancan Asocion (T'ung-meng hui), fonditan en Tokio. En la sekvaj tri jaroj, eldonaĵo de la asocio (Min pao) faris efikan propagandon.
Pro la malkreskanta monfluo al la Alianca Asocio kaj daxuraj malsukcesoj, la membroj seniluziiĝis. Sun estis forigita el Japanio (1907), oni malpermesis por li veturon al Indoĉino, Honkongo.
Li veturis dum unu jaro en Eŭropo kaj Usono kaj en junio de 1910 revenis al Azio, kie li kaj konatuloj decidis akiri potencon en Kantono. Kvanka ĉifoje li akiris grandan monsumon en Kanado kaj Usono, la kantona tumulto estis tuta fiasko.
La imperiestra kortego dumtempe instigis la reformojn ekde 1901 (por reteni la potencon), sed la intelektularo trovis tion tro malrapida.
[redaktu] Revolucio en 1911 kaj postaj bataloj
En 1911, la Ch'ing-registaro decidis ŝatigi la fervojajn ĉefliniojn kaj per tio ekis konfliktojn inter la ŝtato kaj la lokaj potenculoj. Okazis tumultoj en Seĉuan, Vuhan kaj aliaj regionoj. La ribelo en Vuhan estis sukcesa kaj tio instigis aliajn regionojn por pluaj ribeloj.
Sun Jatsen tiutempe estis en usona Denver kaj reveis nur en decembro al Ŝanhajo. La komisiitoj en Nankingo elektis lin provizora prezidento. Sun sciis, ke la sistemo estas malforta kaj interkonsentis kun iama ĉefkanceliero Jüan Si-kaj, al kiu la kortego donis plenpotencon. La 12-an de februaro 1912, abdikis la imperiestro, unu tagon poste eĉ ankaŭ Sun, kiun sekvis Jüan la 14-an en la prezidenta posteno.
En septembro de 1912, Jüan nomumis Sun fervojevoluiga ĉefdirektoro. Ili kunlaboro interrompis, kiam mortis Sung Ĉiao-ĵen en marto de 1913 direktinto de Kuomintango. Tiam ekis nova revolucio, kiam Sun kaj Jüan kontraŭstaris unu la alian. Sun estis venkita kaj fuĝis al Japanio. Kvankam li ofertis grandajn koncesiojn por la japanoj, ne ricevis helpon.
Sun fremdigi multajn revoluciulojn, ke li pretendi pri ilia fidelĵuro. Oni atakis lin, kiam li edzinigis lian sekretariino en novembro de 1914 (Sung Ĉing-ling), sed li tiam ankoraŭ ne divorcis de la unua edzino.
Potenco de Jüan kolapsis 1916 pro interna kaj esktera premo. Unu jaron poste, Sun iris de Ŝanghajo al Kuangtung por organizi movadon kontraŭ la ĉefministro Tuan Ch'i-jui. Oni elektis lin en julio generalisimo de la separatisma reĝimo. Li perdis apogon de loka estro Lu Jung-t'ing (meze de 1918) kaj tiel reiris al Ŝanhajo, post abdiko.
Ĉar li ne ricevis apogon de la okcidento kaj Japanio, li trunis sin al Rusio. Lin vizitis la soveta diplomato Adolf Joffe en 1922 kaj 1923 en Ŝanhajo. Dum la dua vizito, ili eldonis deklaron, ke la komunisma sitemo estas uzebla ankaŭ en Ĉinio, Rusio abdika pri la ĉiniaj pertendoj kaj restas en Interna Mongolio. Aliflanke la Ĉina Komunista Partio decidis pri kunlaboro kun Kuomintang.
La reprezentanto de Komintern, Miĥail Borodin, alvenis en Kantono en oktobro de 1923 kaj baldaŭ akiris fidon de Sun. Komence de 1924, Sun traorganizis la Kumanitangon laŭ ekzemplo del a Soveta Komunista Partio kaj oni eĉ elektis tri komunistojn al la centra komitato kaj kreis Militaran Akademion. Li serie prelegis pri lia ideo, pri la tri popolaj principoj (naciismo, demokratio kaj popola bonstato) kaj nacia rekonstruo.
Sun Jatsen mortis en marto de 1925 pro kancero. Oni rezervis lian ĉerkon ĝis 1929 en templo de Hsi-shan, poste oni transportis ĝin al maŭzoleo de Nanking.
