Tewrate

Wikipediya ra, ensiklopediya xosere

Tewrate

Tewrati (Ibraniki: תורה) Ibraniki de manayê Tewrati ("Tora", "Torah", "Tora׳", "Tora'h", "Thora"), yani "qanun" u "zanayiş" u.

1 Tewrat u tarixê Tewrati
2 Tewrat de Medi u Medya
3 Tewrat de çekuyê (kelimeyi) "Zaza" u "Ziza"
4 Yahudi u Medi
5 Tewrat de ziwan u edebiyat
6 Qewmo vijnaye/erdo bexşkerde
7 Çimeyi u Dipnoti
8 Bewn / Qayt Ke

[bıvurne / bınusne] Tewrat u tarixê Tewrati

Manayê Tewrati çi ya? Tewrat bi xo seni yew kıtab u, yan zi çend kitaban ra amo werte? Hem heti mana ya, hem heti naman a, hem zi heti nuşteyê ke tede esti ya, Tewrati ser o zaf fıkri u vateyê ciya-ciya esti. Qesebendi Kurdki, Farski u Tırki de "Tewrat" ekseriya yew çekuya (kelimaya) Erebki yena qebul kerdiş u sey "Tewrat", "Tevrat" nusiyena. La sey çeku (kelima), "Tewrat", yew çekuya Ibraniki (hebru) ya. Ibraniki de manayê Tewrati ("Tora", "Torah", "Tora׳", "Tora'h", "Thora"), yani "qanun" u "zanayiş" u. Latinki de Tewrati ri vuni "Pentateuch" u manayê ci zi "panc cildi " (pente: panc, teuchos: cildi) ya. Yan zi manayi Tewrati, “Kitabi Qanuni” (Books of the Law), dunu. Tewrat, bi Zazaki "Pêameyişo Kehan", "Kitabo Muqedes"; Kurdki "Peymana Kewn", "Kitêba Muqedes"; Tırki "Ahd-i Atik", "Mukaddes Kitap"; İngilizki "The Old Testament", "Pentateuch" usn. vaciyenu.

Tewrat yew kitabo gird u. Kitab bi xo 39 qismi yo. Nê qismi nê yi: Xeleqnayiş, Vijiyayiş, Leviliji, Humari, Namekerdiş, Yeşu, Hakimi, Rut, Samuel I, Samuel II, Qirali I, Qirali II, Tarixi I, Tarixi II, Ezra, Nehemya, Ester, Eyub, Mezmuri, Meseleyi Suleymani, Vaiz, Neşideyê Neşidan, Işaya, Yeremya, Mersiyeyi Yeremyayi, Hezekiel, Daniel, Hoşea, Yoel, Amos, Obadya, Yunus, Mika, Nahum, Harakkuk, Tsefanya, Haggay, Zekerya, Malaki.

Her qisim xo ser o hendê (qandê) kitabiyek o. Tırki ci 900 ripeli yo. (9) İsewitine/Xrıstiyani baweriyê xo tinya İncil niye, la her di kitaban zi, hem Tewrat hem İncil, ani (uni). Yahudi baweriyê xo tinya Tewrat ani. La yew qismi Musewitine/Yahudiyan u ekseriyeti aliman (ilahiyatçiyan) tinya panc kitabani verênan sey Tewrati qebul keni. Nê panc kitabi: Xeleqnayiş (Tekvin), Vijiyayiş (Çıkış), Leviliji, (Levililer), Homari (Sayılar), Namekerdiş (Tesniye). Bi Ingilizki nameyi nê kitaban: Genesis, Exodus, Leviticus, Numbers u Deuteromonomy i.

Tewrat, rojhilato miyanin (orteyin) de kitabo semaviyo verên o ke Hz Musayi amo. Tarixê Tewrati heta hirê hezari u panc sey (3500) seran veynena. Tewrat bi xo destpêkerdişi merdimey (insanetey) ra hetta seserrê çarin VI (Veri Isayi) behsi qewman, bacaran, medeniyetan, dinan, herban, felaketan usn. kenu. Tewrat, yew girang de ninusiyo, teqriben miyani 900-1000 seran de amo piyeser ardiş u nuştiş. Nuştişi no kitabi 1450 VI (Veri Isayi) ra dest pêkenu hetta seserrê diyin VI dewam kenu.

Nuştişi Tewrati ser o zi ixtilaf u muneqeşe estu. [Test-wp/diq/Musewitine / Cuhudine|Musewitine/Yahudiyan]] (cuyi) ê muhefezekari u tayê tarixwan u teoloxi (ilahiyatçi) idia keni ke "panc kitabi verêni Tewrati" Hz Musayi bi xo çewres seran miyan de nuşti. Tewrat u İncil de zaf cayan de, hetta Qur’an de, yenu vatiş ke Musayi bi xo no kitabi (Tewrat) nuştu. Tarixê nuştişi nê panc kitabani verênan wina yo:

1) Xeleqnayiş (Genesis): Tarixê nuştişi: 1450-1410 VI, nuştox Musa.
2) Vejiyayiş (Exudos): Tarixê nuştişi: 1450-1410 VI, nuştox Musa.
3) Leviliji (Levicus): Tarixê nuştişi: 1450-1410 VI, nuştox Musa.
4) Homari (Numbers): Tarixê nuştişi: 1450-1410 VI, nuştox Musa.
5) Namekerdiş (Deuteromonomy): Tarixê nuştişi: ---1410 VI, nuştox Musa. (10)

Feqed no veynaye (fıkri) raşt niyu. Zaf ilahiyatçi u cigêrayoxi (araştırmacılar) ney ri itiraz keni. No war de zaf cigêyrayişi xori (araştırmalar) esti. Musa heti qal kerdiş u nuştişi ya merdimo ke zaf hunerin nibiyu. O, yani Hz Musa, bi xo zi ney qebul kenu. Wexto Homa tira vunu: "Şue Firewni het u qanuni (dini) Homayi ci ri eşkera bikir", Hz Musa vunu:" Ez merdimo ke lewbêsunet a". (11) Hz Musa wazenu vacu ke "Ez wahari yew belaxetiyo (qal kerdişiyo) holi niya." U Musa, Homayi ra niyaz kenu ke birayi ci Harun zi pa şiyeru Firewni het. Homa no waşteyi Hz Musayi qebul kenu, Harun pa şinu Firewni het. Harun, xeberdayiş de (xitabet u belaxet de) zaf xurt biyu.

Tewrat, bi destani zaf kesan a amo nuştiş. A raşt merdim eşkenu vacu ke no yew kitabo anonim u. Cuweka zi heti tarix u melumati ya u tayê nameyê cayan, kesan u tarixan de te de zaf xeleti u tezati esti.

Orijinali ziwani Tewrati Ibraniki yo. Tewrat, hêveri tadiyo Latinki u cuwa pey zi ziwanani binan. Tadayey (tercumey) ziwanani binan de binge Ibraniki u Latinki yê. Metno orijinal ey Tewrati de ziwanan binan ra zi zaf çekuyi esti. Bilxesa ziwano ke Mısır de hekim biyu u ziwani ereban, asuran, babilan, keldanan, medan, roman usn.

Panc kitabi verêni yê Tewrati pêsero sey yew tek tumara ke qed nixerpiya seserrê diyin de mintiqayê Behro Merde (Ölü Deniz) de ameyi veynayiş. 1947 de zi veri Behro Merde de mintiqayê Qumrani de yew bedewiyo şiwan yew mexara de tayê nushani destnuşteyani Tewrati veynenu. Ney ser o na mintiqa de xebata arkeolojik dest pêkena u des serri ra zaf rumena. Neticeyi na xebat de yewindes mexeran de nizdêyi 800 destnuşteyi u sewbina belgeyi viciyeni. Nê belgeyan ra çar ra yew metni Tewrati yê. Nê metni en zaf çerme u dima zi papirus u paxir ra tabletan ser o nusiyeyi. Ziwani ninan Ibraniki, aramiki u ziwani bini ê mehelli yê. Metno en kihan VI 250 de, en newe VI 68 de nusiyayo. Teqriben no wext de (VI 68-70) ordi roman Qudusi (Yeruşalim) genu u bacari Qumrani zi vêşnenu. Na mintiqa de o wext yew qewmo ke tira vuni Esseniyan ciwiyo.(12)

[bıvurne / bınusne] Tewrat de Medi u Medya

Tewrat de welati medan u bilxesa no welat de tayê ceyan ra zaf behs benu. Tayê cayan de zi herindê Medya de nameyi Mezopotamya vêrenu. Tewrat de medi u persi ge-ge piya, ge-ge zi ciya yeni behs kerdiş. Wexto ke Koreş (Cyrus) qiral bi medi u persi sey yew imparatoriyeti piya bi u nameyi welati ninan sey "Medo-Persia" amên zanayiş. (13) Nameyi Herani, Dijleyi, Firati, Ararati, Şuşani (Susa) zaf munasebetan a u zaf cayan de vêrenu.

Ararat yew cayo (koyo) muqaddes u. Goreyê Tewrati gemiyê Nuhi, Ararati ser o nişta. Qewmi Nuhi benu fasiq u Homa wazenu no qewmi helak bikiru. Homa, Nuhi ri emir kenu. Nuh darê Goferi ra yew gemi (keşti) virazenu. Her mexluqo ke riyi hardi (erdi) sero estu tira yew nêr u yew maki (tayê cayan de u Incil de 7 çutan) genu. Nuh u aileyê xo nişini gemi, çores roj tufan werzenu, sed u pancas roj her cayi dunya bini awki de munenu, heme mexluqato ke hardi (erdi) ser o yo helak benu. Gemi bena berz, badi (baci) awk nişena u "Gemi aşmê hewtin de, rojê hewtêsin ay na aşmi de seri Ararati yo nişena rue." (14) Tewrato tirki, ingilizki u swêdki de cayo ke gemiyê Nuhi ruenişta koyi Ararati yo. La goreyê nushaya aramki gemiyê Nuhi koyi Cudi ser o nişta. Qur’an zi vunu gemiyê Nuhi Cudi ser o nişta. Qur’an de:" 'Ey erd awkê xo banc! U ey asmiyen [awkê] xo tepiş!' vaciya. Awk anciyê; gure ame qedênayiş; [gemi zi] seri [koyi] Cudi ya ruenişt. U: 'Guni nê zaliman wa cehenem ri bu' vaciya." (15) Tufani dim a Nuh u efradi ey heti rojhilati de deştê Şinari de ca bini. (16) Tewrat de, Ararat, yew ca yo saxlem u ke zaf rey merdimi şini uca de xo seternini. (17)

Destanê Gılgamışi de zi sey tufani Nuhi yew tufan estu. Çiyo ke tufani Nuhi de viyerenu hema eyni hewa Destanê Gılgamışi de zi estu. Hetta goreyê tayê nuştoxan çimeyi (kaynak) meseleyi tufani a ke hirê heme kitabani muqedesan de vaciyena Destanê Gılgamışi bi xo ya. Welakin, ferqo bingeyin o yo ke, kitabani muqedesan de tinya yew Homa estu, Homa yew u tek u, no Homayi heme kainati yo. Destanê Gilgamişi de Homayi zaf i. Homayi hard u asmiyeni ciya yi. Destanê Gilgamişi de badi tufani ya gemi welati ermeniyan de yew ca de, koyi Nisiri ser o vindena. (18) Na destan teqriben 2000 serri VI (Veri Isayi) nusiya. La tarixê nê meselanê ke destan de viyerini hêna kehan a. Gilgamiş bacari Uruki ra yo. (19) Piriki Gilgamişi Utanapiştim meseleyê tufani ey ri (Gilgamişi ri) vata.

Tabletani destanê Gilgamişi u sewbina tabletan reya verên A. H. Layard vecenu werte. A. H. Layard 1845 de xerabani paytexti asuriyan Ninowa de dest bi xebatê xo ya arkeolojik kenu. Ninowa nizdiyey Musuli de yew ca de awabiya. Babiliyan, wexto ke welati asuran işxal kerdu, Ninowa şawi (kerda xirabe) u wêşna. Na xebatê Layardi 1845-1847 de u reya diyin zi 1849-1851 de biya.

George Smith, asistani (ardimkerdoxi) ey H. Rassam, xebatê A. H. Layardi dewam keni. George Smith 1873 de duyes tablatani destanê Gilgamişi wanenu. Nê tableti kutubxaneyi xususi ey qirali asuriyan Asurbanipali de biy. Nê tabletan ser o muhri Asurbanipali estu. Tableti kil ser o bi (pê) mixan a (cuneiform, çivi yazısı) nusiyê. Heme tableti ke na xebata arkeolojik de viciyey pêro piya 1854-5 de berdi Ingilistan u nika hê British Museum (Gallery of the Asyrian Saloon) de yi.

Destanê Gilgamişi efsaneyi xeleqnayişi (viraştişi dunya), tufani, heyati Gilgamişi, embazey Gilgamiş u Engiduyi, Gilgamiş seni geyrenu ke mergi ri çare veynu, vate u fixani Iştari (Ishtar, the Lady of the Gods) ra behs kena. Destanê Gilgamişi 12 tableti ya u heme manzum a. Xêlek cayani nê tabletan biyo vin, xerpiyo u niamo wendiş. Meseleyê Tufani tabletê yewindesin (11) de ca gena. Wexto Utanapiştim, Gilgamişi ri qalê tufani kenu, semedê (qandê) Iştar a zi, wina vunu:

"117 Ilahe Iştar sey yew ciniya ke qiji ver d' a zari kena. 118 Xanimê homayan pê yew vengo weş a [vuna]: 119 Roja verên ge biçarniyen bibin çamur, 120 Çunke mi miyani homayan ra emir da şeytani. 121 Mi seni miyani homayan ra emir da şeytani, 122 Emri cengi, qey helak kerdişi xelqi xo? 123 Mi bi xo xelqi xo ri no elem ard, 124 Ke sey masani qijikan behr keni pirr?" (Tablet 11)

Goreyi George Smithi, meseleyi tufani sere de miyani destanê Gilgamişi de (orijinali ey de) çinibiya. Qismi tufani cuwa pey kotu miyani na destan. (20) U goreyi George Smithi zaf versiyoni destanê Gilgamişi esti u nê versiyoni bi akatki, sumerki, asurki, babiliyonki ameyi nuştiş.

No izahati ra pey ez reyna ageyrena meseleyi Tewrati, medan u Medya ser. Goreyê Tewrati Medya zaf yew welato gird u. No welat de qirali zaf i. Tiya de yew çeşit konfederasyoni qewman, qiralan, miran, began estu. Cuweka rey-rey "qirali medan", rey-rey zi "qiralani medan" nusiyenu. (21)

Tewrat de royi (rueyi) Dijle u Firati zi zaf muhim i. Hetta nê her di royi muqedes i. Awkê nê royan mubarek (bimbarek) a. Na mintiqa ra, bêntarey nê her di royan ra, Mezopotamya vacêna u no ca welati Medan o. Ehdo Kehan de (Tewrat) zaf ceyan de nameyê nê her di royan viyerenu. (22) ״Qirali Misiri, Firewun-neko, semedo ke qirali asuran de herb bikiru, tewri eskeri xo ya şinu veri royi Firati. Firewun-neko, qirali asuran Megiddoyi kişenu." (23) “U Davud vexto ke şin heti Firati de ge hekimiyetey xo ronu (ruenu), veri Hamati de qirali Tsoba kişt.” (24) “U qirali asuran israyili surgun kerdi u nê şawiti heti Halah u royi Gozani u Xaburi u bacarani medan a.” (25)

[bıvurne / bınusne] Tewrat de çekuyê (kelimeyi) "Zaza" u "Ziza"

"Çi estibi, o benu; çi biyu, o yenu kerdiş; bini roşni rojê de çi ko newe çiniyu." (26)

Tewrat de yew çiyo ke balkêş zi no yo ke çekuyê “Zaza” u “Ziza” tede vêrini. Zaza, sey nameyi qewmiyek niye, la sey normal nameyi yew merdimi viyerenu. Yani Zaza u Ziza nameyi di camêrdan ê. Tewrat de: "Yeter u Yonatan; Yeter bê (biye) laji merd. U laji Yonatani: Pelet u Zaza. Nê laji Yerahmil bi. U laji Şeşani çinibi, la keynê ey estibi.” (27) Eyni qisim, la babê çarin de zi wina vaciyenu: “(...) Ziza laji Şifini, nê naman a nê merdimi miyani eşiretani xo de begi biy; ecdadi ninan ra zaf keyeyi viraziyê." (28) Tarixi Diyin de zi: “U Mahalattan api Maakay keynê Abşalomuni girot; ay ci ri Abiyay, Attay u Ziza u Şelomit ardi dunya.” (29)

[bıvurne / bınusne] Yahudi u Medi

"Çi biyu rewna nameyi ci niyo pa." (30)

Tewrat de tim medan u farisan ra bi dostaney a behs benu. Yahuda yan zi Beni Israil ninan xo ri dost u embazan veyneni. Hetta, yahudi, dişmanani xo bi medan tersnin u tehdit keni. Asuri, babilaniji, elami, filistiniji, ammoni usn. wexto zor (zuar) duni ci, yahudi, medan ani xo vir u hêvi keni ke medi biri nê dişmanani ninan bikişi. No war de zaf misali esti.

"Biewni (buni), ez qarşi ninan medan wereznenu, qey (qandê) ninan ri qimeti simi çiniyu, zerrê ninan pê zerdi ya weş nibena. Tirkemani ninan xortan duni erd ri, qiji ke hema hê pizeyê mardê xo de yi ri merhemet nikeni. U Homay seni ke Sobom u Gamorra kerdi xerabe, Babilo ke xemil u xuriri keldaniyan o, o tewir benu." (31) Yewna ca de zi wina vunu: "Tirani xo tuj bikirên, gurzani xo wişk (pêt) tepişiyen; Rebbi, ruhi medan hewn ra kerd aya; çunki miradi Homayi helak kerdişi Babili yo; çunki no, qesasi Homayi yo. (...) Rebbi semedê kesi ke Babil de rueşini hem niyet kerd, hem zi vate ko vatibi ard ca. Ey Babil (!), ti awkan zafan ser o rueşini, wahari xezinani zafan ê, peyniyê tu ama, peymey (ölçü) qezenci tu yo xirab ame. Rebbi ordiyan xo ser o sond wend: Raştey seni ke meleyi debini ez ge o tewir tu pê merdiman kena pirr; nê qarşi tu ge nara berzi." (32) Yewna ca de: "Welat de beyraq (al) wedarên, miyani miletan de bori bicinên, miletan qarşi ey hezir bikirên, ver bi ey qiralani Ararati, Mini, Eşkenazi viciyen; qarşi ey yew serdar tayin bikirên; astuarani sey melani pirçikinan berşawiyen ser. Miletan u pêroyê qiralan, waliyan u qeymeqamani medan, diyari ke bini saltanati ninan de yi hezir bikirên. Welat ho deci ver recifiyenu. (33)

Tewat de, kitabi Danieli, ripel 840 ra heta ripel 855 behsi medan kenu. No qisim de Daniel, med u faris u roman ser o hewnan veynenu. Goreyê hewnani ey medi roman mexlub keni. Kitabi Haggayi, babê yewin, ripeli 889-890 de, kitabi Zekayayi, ripelani 891-899in de zi medan ser o nusiyenu.

"U serra verên a qirali farisan de, semedo vateyi Homayi biyeru ca feki Yeremyayi ra, HOMAY ruhi qirali farisan kerd aya u ey heme cayê welati xo de ilan kerd u hem zi nuşt u va: Homayi asmiyenan Yehova hekimiyeti pêro dunya da mi u mi ri emr kerd ke ez Quduso (Yeruşalimo) ke ho Yehuda de yo ci ri yew keye (mabed) virazi. Qewmi ey ra kamko şima miyan de estu, Homay ey tewri eyi ya bu u wa şiyeru Quduso ke ho Yehuda de yo u keyeyi Homayi Israili ey Yehudayi (Homa o yo) ko ho Qudus de yo virazu.” (34)

Medan tim yahudi himaye kerdi u paşti da ci. (35) Wexto şi surgun, hetta demo normal de zi, zaf girangi tayê yahudiyan medan ri xizmet kerdu. Ninan ra kesi zaf muhimi esti. Mavaji ke sey Danieli (36) Ezrayi, (37) Yeremyayi, (38) Habakkuki. (39) Nê kesan Medya u medi hol sinasney, no derheq de xo dim a zaf zanaye u belgeyi verdê.

Waşti tacê xo ra bena u Ester bena qiraliçe

"Homay dunya de yew çiyo newe ard: Cini, camêrdi pawena" (40)

Tewrat de xoser yew qisim estu, nameyi no qismi ESTER u. Ester, Tewrat de kitabi hewtêsin o. U Ester, nameyi yew keynek/cinêk o. Pêroyê no nuşti hewt (492-499) ripeli u des babi yo. Tiya de seraser qalê medan/farisan bena. Goreyê nuşteyi, Waşti (Vaşti), ciniyê Ahaşveroşi ya, (41) yani ciniyê qirali medan a, qiraliçe ya. Waşti, sey Ahaşveroşi nikena u qiraliçeyey ra kuena, hirêndê ay Ester gena. Ester, yew keyneka yahudi ya. Wexti qirali babilan Nebukadnetzari de yahudi surgun biy, tira yew qisim zi surgun biyu şiyu welati medan (Medya). Ester, birarkeynê Mordekayi ya. Mordekay, yew merdimo yahudi yo, zana u wahari tecrubi yo. Mordekay, Ester kenu wiye u ay perwerde kenu.

Hikayey Ester bi kilmey wina yo: Ahaşveroş bacari Şuşani de rueşenu. Hindistan ra hetta Hebeşistan sed u vist u hewt (127) wilayetan ser o hukum kenu. O çar serri yo ke viciyo text. Ahaşveroş, serrê çarin de, pilani (girdani) medan u farisan dawet kenu, hewt rojê u hewt şewi ziyafet dunu ninan. Ciniyê Ahaşveroşi, qiraliçe Waşti zi, veng do ciniyan u ha ziyafet duna ninan. Saray de wer u şerab u kêf ra her kes hali xo ra zaf memnun u.

Waşti zaf rind a, vengi rindey ay her ca ra biyu vila. Rojê hewtin qiral Ahaşveroş emir dunu axayi hewt keynan (yedi kızlar ağası) u wazenu ke Waşti tewri (tori) tacê xo ya viciyu diwan ke hukumdari, prensesi u serdari ke her cayi welati medan ra dawetkerdeyi, rindey Waşti veyni. La qiraliçe Waşti qebul nikena u niviciyena huziri ninan. Ahaşveroş zaf yers benu, goreyê edeti, veng danu mayeti xo u merdimani zanayan. Karşena, Şetar, Admata, Tarşiş, Meres, Marsena u Memukan yeni veri qirali, nê hewt merdimi reisi medan u farisan ê. Ahaşveroş ninan ra persenu, vunu: "Ma se biki Waşti? " Ninan ra Memukan vunu: "Çi ko Waşti kerdu tinya qirali ri heqeret niyu, la heme pilani (reisani) welati Medya ri heqeret u. Eke tedbir nigiriyu, o wext ge heme prensesi cesaret bigeri u qarşi (dusti) prensesani welati Medya vici u no bibu sebebi xirabêyeka pil. Eke weşi qirali şiyeru, eke qiral ca de veynu, ez wazena qiral Waşti caverdu, xo ri yewna qiraliçe veynu." Ney sero qiral Ahaşveroş bi ziwani her qewm u welati ya yew ferman vecenu ge keynê heme wilayetani Medya ê tewr (en) rindi biri vijnayiş u şawitiş. Semedê ney guri ya wezife u selahiyet dunu axayê keynan, Hegayini.

Şuşan de yew merdimo yahudi, Mordekay, benu. Mordekay, bi qirali yahudiyan a, nameyi ci Yekonya yo, Qudus ra surgun amo Medya. Qirali babilan Nebukadnedzar nê yahudi surgun kerdi. (599 VI) Yew keynek zi, nameyi ay Ester u, tewri ninan a. Dayk u bayki na keynek merdi. Ester, keynê Abihaili ya u Benyamini ya. Benyamin yew qebiley yahudiyan o. Nameyê Estere o raşt Eddissa (Hadassah, myrtle) yo. Ester keynê api Mordekayi ya. Mordekay, Ester kenu keynê xo u zaf hol ay resnenu. Mordekayi na keynek zi kenu hedre u şawenu miyani keynanê ke Şuşan de qesrê Ahaşveroşi de haziri. Hegay, axayê keynan, Ester ridiyenu u ayê zi kenu miyani nê keynanê ke semedê qiraliçeyey a namzedi yê. Mordekayi, Ester tembih (temiye) kerda ke nivacu a yahudi ya. Her kes Ester yew keynê medan zunu. Xora (xuera) nameyê ay zi, Ester, yew nameyo medki yo.

Saray de her keyneka namzed duyês aşmi zaf hol wiye bena u her het a terbiye veynena. Wext benu de, yew serr a pey, dorê Ester yena. Serrê hewtin ey qiraley Ahaşveroşi de, aşmê Tebet de (Tebet aşmê desin a), Ester şina Ahaşveroşi het. Ester zaf yew keynaya rind u delal a. A zaf weşi Ahaşveroşi şina. Aheşveroş zaf ay ridiyenu (ecibiyenu). Seni ko Mordekayi tira vatu Ester o tewir (otir) hereket kena, qirali ra tawey niwazena. La, a qirali ra zaf lutuf u inayet veynena. Ahaşveroş, miyani keynan ra hirêndê Waşti de Ester xo ri sey qiraliçe vijnenu.

Mordekay zi her roj yenu veri sarayê qirali ra geyrenu ke Ester ra yew xeber bigeru. Rojêk Mordekay veri beri (çêberê) saray de raşti qal kerdişi di merdimani Ahaşveroşi yenu. Nê her di merdimi (Bigtan u Tereş) Ahaşveroşi ri hê niy dekudolaban (komplo) virazeni. Mordekay, bi wesitey Ester a bin ra xeber dunu qiral Ahaşveroşi u qiral ninan idam kenu. Ahaşveroş emir dunu merdimani xo ke Mordekayi xelat bikiri. Na mesela zi kewna (kuena) arşivani qiral Ahaşveroşi.

Haman koşkê (sarayê) Ahaşveroşi de yew merdimo pil u, sey yew weziri yo, wahari quwet u qudreti yo. Her kes ay ri secde kenu. La Mordekay ci ri qet hurmet nikenu. Ney ser o Haman zaf yers benu. Hamani eşnawitu ke Mordekay esil ci yahudi yo. Haman wazenu ke Mordekayi u heme qewmi ey, pêroyê yahudiyan, qirr bikeru. No semed a zi ho geyrenu yew firset veynu.

Serrê duyesinê text viciyayişi Ahaşveroşi de, aşmê Adari de, veri Ahaşveroşi de "pur" erzeni, yani keyi "qeder-qismeti" (şans oyunu) keykeni. Her kes çi ke mirad kenu. No sarayê Şuşani de yew edet u. O wext Haman firset veynenu qiral Ahaşveroşi ra vunu: "Miyani qewmani welati de yew qewm esto ke qanun u edeti ey ciya yê u no qewm xoser o ciwiyenu, qanun u nizami welati medan nisinasnenu. No qewm zarar dunu welati ma. Eke zerrê qirali zi biwazu ma ge yew ferman veci u no qewm qetil bikiri, orte ra wedari." Ahaşveroş no vatê Hamani ca de veynenu u engiştuneyi (giştune) xo dunu ci ke pê (bi) ey ferman mor (muer) bikiri. Haman u maiyeti ey ani (uni) bi ziwani her milet u her welati ya yew ferman nuseni, bi (pê) engiştuneyi Ahaşveroşi ya (engiştuneko mueri qirali ho ser o) testiq keni, duni qasidani esparan u şari her wilayeti ri erşawini (rusneni). No fermani paytext de, Şuşan de zi, keni vila.

Mordekayo yahudi ney xeber genu, dunu xo ri bermenu, xo sawenu erd ra, kincani kehanan genu pira u şinu veri qesrê qirali. Goreyê qanun u edeti çew nişkenu kincani kihanan xo ra du şiyeru veri koşkê (kueşkê) qirali. Ester zi xeber gena ke Mordekay zaf qerqiriyenu, kinci kihani dey xo ra u ho veri beri (çeberê) saray ra geyrenu. Ester, cilani newan duna Hataki, o axayê keynan o, erşawena Mordekayi heti ke, a bizunu mesela çi ya. Mordekay, ser u bini meseleyi Hataki ri vunu, yew sureti fermani yahudiyan zi dunu ci. No hewa Ester mesela pê hesiyena. Mordekay, Esteri ri xeber şawenu, vunu: "Ti mevac ke ez qiraliçe ya u ez ha qesrê qirali de munena, cayi mi saxlem u, çew (ço) mi ra tewey niwunu. Eke tu ewro vengi xo niveci, verbi na plan nivindiri, pêroyê qewmi tu yo ke no welat de yo helak benu. Tu ri hini rojê xoeşkera kerdişi ameya."

Rojê hirin, Ester warzena kincani qiraliçeyey gena pira, şina verbi meqemi qiral Ahaşveroşi de pawena. Saray de edet u, heta qiral pê asayê xo kesi işaret nikiru, kes nişkenu şiyeru meqemi qirali. Ester xo xemelno u ha verbi texti qirali de pawena. Qiral Ahaşveroş, Ester veynenu, asayê xo heti aya ya derg kenu ay wazenu xo het. Ester şina huzir u Ahaşveroşi ra vuna: "Eke qiral zerr kenu, lutf u desturi qirali estu, ez wazena qirali xo u Hamani ri yew ziyafet bidi." No dawet weşi Aheşveroşi ya şinu.

Roja bin qiral u Haman şini ziyafeti Ester. Wer weş u, şereb şimiyena, her çi mukemel u, Ahaşveroş zaf kêfweş benu, vunu: "De vac Ester, ti mi ra çi wazena, miradi tu çinê yo?" Ester vuna: "Ez mirad kena ke qiral u Haman siba reyna şeref bidi bibi meymani mi." Ahaşveroş reyna qebul kenu.

Haman wexto vicênu teber Mordekay reyna ey ver ra niwerzenu. Haman zaf qehriyenu. Keye de ciniyê xo Zereş u merdimani xo ra vunu: "Ez u qiral ma siba (meşt) reyna meymani qiraliçe Ester ê. La no merdim, Mordekayo yahudi, zaf mi qehernenu. Ez nêzuna ez se bikiri." Ciniyê ey Zereş u dosti ey vuni: "Biya zerd (altun) ra pancas vincey (arşini) berz yew daraxaci viraz, qiral Ahaşveroşi ra vac, wa siba Mordekayi na dar a bialeqnu. " No fikir weşi Hamani ya şinu, sey ninan kenu, a şew benu rehet.

A şew hewni (huni) qiral Ahaşveroşi remenu, arşivan u kitabani tarixan wazenu, nişenu rue wunenu. Ahaşveroş, o emro ke derheqi Mordekayi de dayo, ey emri veynenu. Mordekayi, plana ke Bigtan u Tereşi dusti (qarşi) qirali virêştibi, a plan bin ra xeber deybi ci. Qiral merdimani xo ra persenu, vunu: "Qey na holey Mordekayi şima çi şeref u mukafat do eyi? " Merdimi qirali vuni: "Tawey ci nidiyo." Qiral veng danu Hamani, çiko lazimu tira vunu, ci ri emir kenu. Haman mecbur benu, roja bin şinu astuarê Ahaşveroşi zin kenu u xemelnenu, kincani Ahaşveroşi genu benu dunu Mordekayi ra, tacê Ahaşveroşi nunu ey sare ya, wilari astuar tepşenu, Mordekayi sukê Şuşani ra çarnenu, vunu: "Biewniyen, merdimo ke qiral şeref u paye dunu ci wina qedr u qimet veynenu." Haman a roj zi bêkêf şinu keye, ciniyê xo Zereş u merdimani xo ra vunu hal mesela wina ya.

Benu şan (şun) merdimi Ahaşveroşi yenu keye, veng danu Hamani, ey benu keyeyi Esteri. A şew zi keyeyi Ester de wer wirênu, şereb şimiyena, kêfi qiral Ahaşveroşi yenu. Qiral Ahaşveroş Ester ra reyna (finya) persenu: "Ester, qiraliçeyê min, de wac, ti mi ra çi wazena? Ti nêmeyi welati min zi biwazi ez dunu qey xatir u rindey tu!..." Ester vuna: "Ey qiral!... " u dest kena ci derg u dila mesela (planê Hamani u fermani qirkerdişi yahudiyan) qiral Ahaşveroşi ri vuna. Ahaşveroş zaf yers benu, hiddet u celal a werzenu we. Emir dunu ke Hamani dara ke ey bi xo qey Mordekayi ya hezir kerda u ha keyeyi ey de ya, a dar a bialeqni. Emri Ahaşveroşi yenu ca u Haman cezayê xo veynenu. Ester, a roj esli xo eşkera kena. Mordekay viciyenu huziri Ahaşveroşi. Ahaşveroş, mori (mueri) engiştuneyê xo yo ke dabi Hamani, a roj teslimi Mordekayi kenu.

Vist u hirênê aşmê hirên de, na aşmê Sivani ya, bi emri Mordekayi katibi Ahaşveroşi, Hindistan ra heta Hebeşistan heme wali, reis u hukumdarani sed u vist u hewt wilayetan ri, ziwan u nuştişi her şari u miletani nê wilayetan a yewna ferman nuseni, bi mueri qirali muer keni, duni qasidani siwariyan, lez u bez a finini rahar. No ferman de, hirêsi (13) aşmê Adari de, azadey heme yahudiyan, ê ke welati Ahaşveroşi de yê, welati Medan de ciwiyini, ilan bena. Ney ra pey, Mordekay kincanê xo yê reng sipiyan u lajivertan, taca girda zerdin, keteno tenik ra cubeyê xo yo erguwani ya qirali het ra viciyenu teber şinu bacari Şuşani ra geyrenu. A roj miyani yahudiyan de roşney viraziyena, miyani ninan de kêf u ferahey, izet u şeref estu. Her wilayet de, her şaristan de, emir u fermani qirali reso heta kamca, uca de, yahudiyan ri benu rojê şahi, kêf u weşiyey.

Fermani qiral Ahaşveroşi sed u vist u hewt wilayetan ra benu vila. Heme yahudi yew roj, hirêsi aşmê Adar de, her bacaro ke tede ciwiyini yini piyeser, hazirey xo keni. A roj heme dişmenani xo kişini, dest nuni mal u milki ninan ser. Çi ke qiral Ahaşveroşi, fermani xo de musade dayo ke, yahudi heme dişmenani xo qetil bikiri u dest mali ninan serni. Saray de, qiral Ahaşveroşi het de, rumeti Mordekayi zaf u, o wahari qedr u qimeti yo, paştey yahudiyan hini nina erd. Yahudi, Şuşan de zi panc sey merdiman kişini u heyfi xo gini. Yahudi, des lajani Hamani zi kişini. Çi ke Haman dişmeni ninan bi. Parşanatay, Dalfon, Aspatay, Poratay, Adalyay, Aridatay, Parmaştay, Arisay, Ariday, Vayzatay laji Hamani bi ke pêro kişiyê. Yahudi çaresi aşmê Adar de reyna kom bini, na rey hirêsey merdiman kişini. La qet talani kesi nikini. Ney ra pey yahudi yê ke welati medan de ciwiyini rehat keni. Na roj, çaresi aşmê Adari, yahudiyê ke welati medan de mendiyen ri bi rojê xelasey, rojê şahi, rojê weşey, rojê roşani. Mordekay, heme yahudiyan ri, ê ke heme welati qiral Ahaşveroşi de rueşini, name (mektub) u fermani nuşti, ninan ri teblix u ilan kerd ke nê her di rojê, hiryes u çaresi aşmê Adari, her serr u pêro piya sey rojê xelasey u azadey bimbarek bikiri. Çi ke dişmeni ninan, Agagi Haman, ninan ri Pur (vicak) eştibi.

Ney ra, nê rojan ra vuni Purim. O wext ra pey heme yahudi nê rojan, Purim, sey roşani piroz (bimbarek) keni. Keynê Abihaili, qiraliçe Ester u Mordekay, mektubi xo yo diyin de no roşan heme yahudiyani sed u vist u hewt wilayetani welati qiral Ahaşveroşi ri kerd ferz; no hewa Purim kot tarix u heta ewro ume. Piley (girdey) qiral Ahaşveroşi u qedr u qudreti Mordekayi, sey yew hekat, tarixê qiralani medan u farisan de ca girot. Mordekay, qiral Ahaşveroşi dima, miyani qewmi xo de, miyani yahudiyan de piley, qedr, qimet u holey ser merdimo diyin hesibiyenu.

[bıvurne / bınusne] Tewrat de ziwan u edebiyat

Tewrat de din, ibadet, qanuni, duayi, tarix (kronoloji), heyati pêxemberan, edebiyat, mimari, coxrafya usn. babetan gore xo miyan de qisim qisimi yo. Heti edebiyati ya Tewrat hem nesir, hem zi manzum u. Tewrat de yew edebiyato rind u weş estu. Goreyi ey wexti (4000 serri cuwa ver) bi yew ziwano edebiyo weş a nusiyo. Qismo manzum de şiiri, qesideyi, mersiyeyi, neşideyi, duayi esti. Qismo manzum hinya zaf bi tewiro (şeklo) lirik, didaktik u mistik a nusiyo. Nê qisman de bi tewro nazm a "neşideyi", "mersiyeyi" (axiti), "mezmuri" (ilahiyê ke pê zel (luli) vaciyeni, Sureyê Zeburi yê ke Hz. Dawidi vatiyen) babeti tewr (en) edebi yê. Tewrat de "erotizm" zi zaf xurt u. Hetta, ma caverdi yew kitabo dini, "sosyal realist" yew roman de bile, belki end (ehend) "erotizm" tolerans niveynenu. Bilxesa Neşideyê Neşidan de, ke Hz Suleymani nuşta, sere ra heya peyni keynan, rindey, fantazi, eşq u meşq, erotizm sero ya. Nê neşidan de qet qalê Homayi, dini, pêxamberan u çiyani manawiyan nibena. (58) Bes "erotizm" tinya Tewrat de çiniyu. İncil u Qur'an (bilxesa Qur’an de) zi "erotizm" estu. Sey numuneyi: "Xizmeti ninan de, xorti sey inciyan [ê ke qafikani xo de nimite yi] [xilmani] dormarey ninan de çerixêni u geyrini." (59) Sewbina sureyan de zi no tewir ayeti esti. (60) Tayê çekuyê (kelimeyi) ke Tewrat de viyerini manayê ninan (Hitchcock’s Bible Names Dictionory" de) bi ibraniki (hebru) u ingilizki wina ya:

Adem (Adam): Erdin, sur.
Ibrahim (Abraham): Bayko pil. (Yüce peder)
Mordekay: Sert, tuj/tal.
Sara: Xanimê mi, prensesê mi.
Sarah: Xanim, prenses.
Waşti (Vashti): Çiyo ke şimiyenu (içilen şey), şuruba gireynayey (kaynamış şurub)
Zaza: Aidi herkesi. (belonging to all: Her kese ait)
Zereş (Zeresh): Derd, izdirab, dej, bedbextey.
Ziza: Roşn, roşn dayiş; peyser şiyayiş. (Aydın, aydınlık; geri gitmek). (61)
Ibraniki nameyi aşman wina yo: Nisan (Nisan), Iyar (Ayar), Sivan (Sivan), Tammuz (Temuz), Av (Ev), Elul (Ilul), Tishrei (Tişray), Cheshvan (Çeşvan), Kislev (Kislev), Tebet (Tebet), Shevat (Şevat), Adar (Adar). Ninan ra namey çend aşman kurdki, fariski u tirki de zi vaciyeni.

[bıvurne / bınusne] Qewmo vijnaye/erdo bexşkerde

Goreyê dini Musewitine / Yahudine, tinya dini yahudiyan o. Keso ke dayk-bayki ey yahudi niy, nişkenu bibu yahudi. Yahudiyey, Musewitine / Yahudiyen, ri hem din hem miliyet a. Qewmi Musewitine / Yahudiyen, , yew "qewmo rez u vijnaye ey Homayi" yo (‘the unique people of God’, ‘the glory nation’), Homayi no qewm qey xo ya xeleqno. (62) Homay heq u wezife do no qewmi ke riyi hardi (erdi) ser o miletani binan idare bikiri. Qur’an de bile qewmi yahudiyan yew qewmo rez u vijnaye yenu qebul kerdiş. Qur’an de wina vaciyenu: "Ehd bu ke ma, kitab, hukum u pêxemberey dey Beni Israilan. Ma ey bi rizqo rind a kerdi wiye u ma ey aleman ra berzêr kerdi." (63) Hardi (erdi) yahudiyan (Beni Israiliyan) yew hardo muqedes u ke Homayi no qewmi ri wead (bexş) kerdu. Hardi Israiliyan (Diyari Kenani) "hardo weadkerde" yo (‘the promised land, the land of Canaan’) No "hardo weadkerde" sinori ci Nil ra resenu heta Firat (‘from the Nile to Europhrat’). (64)

[bıvurne / bınusne] Çimeyi u Dipnoti

1) Tewrat, Waiz, bab 1/4, ripel 659.

(Kitabı Mukaddes/Eski ve Yeni Ahit. İbrani, Keldani ve Yunani dillerinden son tashis edilmiş tercümedir. Kitabı Mukaddes Şirketi, 481 İstiklal Caddesi, İstanbul, 1974.) Eski Ahit, Tevrat u; Yeni Ahit, Incil a. Tewrat u Incil piyeser o çap biy u her di piya 1175 ripeli yê. No nuşte de mi no çap esas girotu.

2) Qur’an, Sureyê Nisayi, ayet 163, ripel 103. Sureyê Enbiyayi, ayet 105, ripel.

(KUR’ANI KERIM VE TÜRKÇE AÇIKLAMALI MEALİ, Hadimü'l-harameyni'şerifeyn Kral Fehd Mushaf-ı Şerif Basım Kurumu, Suudi Arabistan Krallığı, 1412/1992)

3) Qur’an, Sureyê Fatiri, ayet 25 u dipnot, ripel 436.
4) Tewrat, Xeleqnayiş, bab 2/2-3. (Sebt: hewt, hewtin.)
5) Tewrat, Xeleqnayiş, bab 11, ripel 10. Qur’an, Sureyê Hudi, ayeti 72-76, ripel 229.
6) Qur’an, Sureyê En’ami, ayet 74, ripel136. Sureyê Ibrahimi, ayeti 34-42, ripel 259.
7) Qur’an, Sureyê En’ami, dipnot, ripel 136.
8) Qur’an, Sureyê Meryemi, dipnot, ripel 307. Sureyê Ankebuti, ayeti 24-27 u dipnot, ripel 398.
9) Tewrat. Biewni dipnot 1.
10) Walton, John H; Chronological and Background Charts of the old Tedstament, Grand Rapids: Academue Books, 1978.

Internet:

Old Testament Gateway-Pentateuch

www.otgateway.com/pentateuch.htm

Pentateuch

www.religioustolerance.org/chr_tora.htm

11) Tewrat, Vejiyayiş, bab 6/12, ripel 59.
12) Baignent, Michael; Leigh, Richard; The Dead Sea Scrolls Deception; Touchstone, New York, 1961. Shanks, Hershel; The Mystery and Meaning of the Dead Sea Scrolls; Random house, New York, 1968.
13) Huntzinger, Allyn; Persian in Bible, May 1978, chapter one.
14) Tewrat, Vijiyayiş, bab 8/5, ripel 7.
15) Qur’an, Sureyê Hudi, ayet 44. (Qur’an de new sureyan u vist u di ayetan de meseleyi tufani Nuhi viyerena.)
16) Tewrat, Vijiyayiş, bab 11/3, ripel 9.
17) Tewrat, Işaya, bab 37/38, ripel 701.
18) Budge, Wallis E. A.; The Babylonien Story of Deluge and the Epic of Gilgamish, 1929.

No nuştoxi, Budge, Destanê Gilgamişi ser o 57 ripeli yew broşur nuştu.

19) Uruk, bacari sumeran o. Seke Tewrat de zi viyerenu (Tekvin bab 10/10) bacari Uruki Nemrud laji Kaşi awa kerdu u çar bacarani pilan ra ey diyino ke welati Şinari de awa biyo. Sumeran u babiliyan Uruki ra vatu "UNU KI", ke vateyo verên manayê "ikametgah"i u vateyo diyin manayê "welat"i de yo. Erebi ney cayi ra vani "Warkah" yan zi Al-Warkah u ewro ho Iraq de yo. W. K. Loftus serrani 1849-1852 de no bacar de xebata arkeolojik kerda u zaf çiy bini hardi ra veti. (Budge, Wallis E. A.; The Babylonien Story of Deluge and the Epic of Gilgamish, 1929. Tabletê yewindesin, dipnot, ripel 56.) Tewrat u çimani (kaynaklar) rojawani de nameyi Uruki sey Erek (Erech) nusiyenu.
20) Budge, Wallis E. A.; The Babylonien Story of Deluge and the Epic of Gilgamish, 1929.

Ez wazena tiya de yew kilmnuşteyi (ozeti) destanê Gilgamişi zi bidi. Tiya de ez broşuri Wallis E. A. Budgeyi esas gena: Bewn / Qayt Ke: Destanê Gılgamış

21) Tewrat, Yeremya, bab 25/25, ripel 748. Yeremya, bab 51/28, ripel 777.
22) Tewrat, Daniel, bab 10/4, ripel 852.
23) Tewrat, Qirali Diyin, bab 23, ripel 396.
24) Tewrat, Tarixi Diyin, bab 18, ripel 417.
25) Tewrat, Qirali Diyin, bab 18/11, ripel 389.
26) Tewrat, Waiz, bab 1/9, ripel 659.
27) Tewrat, Tarixi Yewin, bab 2/32-35, ripel 401.
28) Tewrat, Tarixi Yewin, bab 4/34-38, ripel 403.
29) Tewrat, Tarixi Diyin, bab 11/20, ripel 439.
30) Tewrat, Waiz, bab 6/10, ripel 662.
31) Tewrat, Işaya, bab 13/17-20, ripel 682.
32) Tewrat, Yeremya, bab 51/13-14, ripel 777.
33) Tewrat, Yeremya, bab 51/27-30, ripel 778.
34) Tewrat, Ezra, bab 1, ripel 466. Ezra, bab 3, ripel 468. Ezra, bab 4, ripel 469.
35) Tewrat, Ezra, ripeli 466-476.
36) Tewrat, Daniel, babi 10-11, ripeli 852-853.
37) Tewrat, Ezra, ripeli 466-491.
38) Tewrat, Yeremya, ripeli 724-780.
39) Tewrat, Habakkuk, ripeli 883-886.
40) Tewrat, Yeremya, bab 31/22, ripel 755.
41) Ahaşveroş bi ibraniki nameyê qirali medan ey Xusrevi yo. Latinki de Xerxes u fariski de Haşyarşah u. (Persian in Bible, Allyn Huntzinger, May 2001) Tarix de hinya za sey Xerxes yenu sinasnayiş. Xerxes laji Dariyusi yo. Iran de seri yew kerri de wina yew nuşte estu:

"Ez qiralo pil (gird), qirali qiralan, qirali welatani ke ziwani ciya-ciya qal keni, qirali na kainata pil, laji qiral Dariyusi, nesebi Ahamenişan ra Xusrev a." (Temel Britanica, cilt 11, İstanbul 1992, maddeyi Kserksesi.

42) Joyce, G. Boldwin, Esther:An Introduction and Commentary, Downers Grove: Inter-Varsity Press, 1984, ripel 13.
43) Breward, S. Childs, Introduction to the Old Testament as Scripture, ripel 607.
44) Baxter, J. Sidlow, Explore the Book, Grand Rapids: Zondervan Publishing House, 1960, volume 2, ripel 262.
45) Whitcomb, John C.; Esther: Triumph of God”s Sovereignty, ripel 31.
46) Tewrat, Daniel, bab 5/30-31, ripel 847.
47) Whitcomb, John C.; Esther: Triumph of God”s Sovereignty, ripel 31.
48) Joyce, G. Boldwin, Esther:An Introduction and Commentary, Downers Grove: Inter-Varsity Press, 1984, ripel 20.
50) Joyce, G. Boldwin, Esther: An Introduction and Commentary, Downers Grove: Inter-Varsity Press, 1984, ripel 24.
51) Budge, Wallis E. A.; The Babylonien Story of Deluge and the Epic of Gilgamish,1929, ripel 56.
52) A. L. MCMAHON, For Esther Woodall, The Catholic Encyclopedia, Volume V.
53) LaSor, Hubbard, and Bush, Old Testament Survey, ripel 626.
54) Redhaouse, İngilizce-Türkçe Sözlük.
55) Gary, W. Drickson, "An Argument of Esther", [paper submitted for the course 372 Seminar in Old Testament Historical Literature, Spring 1989], 2.
56) MCMAHON, A. L., For Esther Woodall, The Catholic Encyclopedia, Volume V.
57) Hill, Endrew E. and Walton, John H., A Survey of the Old Testament, ripel 238-239.
58) Tewrat, Neşideyê Neşidan, ripeli 667-672. (Neşide: beyta/misra meşhur; şiir; gazel.)
59) Qur’an, Sureyê Turi, ayet 24, ripel 523.

860) Qur’an, biewni Sureyê Duxani, ayet 54, ripel 497. Sureyê Rahmani, ayet 56, ripel 532. Ayeti 70-72, ripel 533. Sureyê Weqayi, ayeti 15-40, ripeli 532-534.

61) "Hitchcock’s Bible Names Dictionory", by Hitchcock; "Hitchcock’s New And Complete Analysis of the Holy Bible", published in the late 1800’s.
62) Tewrat, Işaya, bab 43/21, ripel 706.
63) Qur’an, Sureyê Casiye, ayet 16, ripel 499.
64) Tewrat, Vijiyayiş, bab, 12-24.