Háng-cê
Lài-nguòng: Wikipedia
Háng-cê (漢字; Nĭk-ngṳ̄ Lò̤-mā-cê: Kanji; Dièu-siēng-ngṳ̄ Lò̤-mā-cê: Hanja; Uŏk-nàng-ngṳ̄: Hán Tự) iâ hāu lā̤ „Dṳng-ùng“, sê Háng-nè̤ng huák-mìng gì hìng-ngiê sṳ-siā hiê-tūng. Háng-cê ô 4,000 siông nièng gì lik-sṳ̄ lāu, gah hiêng-káik-sì sié-gái gì ùng-cê hiê tūng dài-dōng, sê dék gū-lō̤ gì. Háng-cê sê Huà-ngṳ̄, Nik-buōng-ngṳ̄, Uok-ngṳ̄, Ngù-ngṳ̄ gì sṳ-siā ùng-cê. Dṳng-guók, Dài-uang, Hiong-gē̤ng, Ó̤-muòng, Māi-lài-sā̤-ngā, Sing-ga-po̤ gâe̤ng gì-ta guók-ga diē-sié háng-nè̤ng dêu gì dê-huông du â̤ káng ô háng-cê.
Mŭk-liŏh |
[Siŭ-gāi] Miàng-cê Lài-iù
„Háng-cê“ ciā sṳ̀ dék cā chók hiêng gah «Báe̤k Sṳ» . Â-dā̤ sê siong-guong gì gé cái.
- 「十八年，封金源郡王。始習本朝語言小字，及漢字經書，以進士完顔匡、司經徐孝美等侍讀」
- (Te̤k-ing) Sek báik nièng, hung Ging-nguòng góng-uòng. Sṳ̄ sik buōng dièu ngṳ̄-ngiòng siēu-cê gik háng-cê ging-cṳ, ī céng-sê̤ṳ Uòng-ngàng Kuang, sṳ-ging Sṳ̀ Háu-mī dēng sê̤ṳ te̤k.
- (Huang-ik) Dâ̤ 18 nièng, cáik-hung Ging-nguòng góng gì góng-tàu. Kiū o̤h cê-ga guók-ga gì ngṳ̄-ngiòng ùng-cê, iâ o̤h háng-cê siā gì ging-cṳ. Ô céng-sê̤ṳ Uòng-ngàng Kuang gâe̤ng sṳ-ging Sṳ̀ Háu-mī dēng nè̤ng gah i buòng bieng puôi i cà̤ te̤k.
[Siŭ-gāi] Miàng-ching gì Sāi-ê̤ṳng
Ing ôi Háng-nè̤ng gah lik-sṳ̄ gà̤-dēng ùng-huá du bī ciu-ùi ming-cuk huák-dak, ing-chṳ̄ háng-nè̤ng du háng-lik i-cà̤ cê-ga gì cê ciáh sê cing-ciáng gì ùng-cê, gì-ṳ̀ ming-cuk gì cê du sê „Ì-cê“, gó chṳ̄ tiāu sāi „cê“, „ùng-cê“ ching-hū háng-cê, mò̤ sāi „háng-cê“ cī bih miàng-ching.
Ching-guók gióng lik ī hâiu, ing ôi i gì guók-ngṳ̄ sê Māng-ciu-ngṳ̄, ùng-cê sê Māng-ùng, gó chṳ̄ mò̤ nèng-ài o̤h uōng-buong háng-nè̤ng guók-ga hūng-kuāng gái hāu háng-cê có̤ „ùng-cê“ lāu. Iù-sê „háng-cê“ cī bih miàng-ching ciáh ciâ lă̤ Ching-guók céng-hū, kiū gah Ching-guók háng-nè̤ng dài-dong sāi.
Dṳng-huà Mìng-guók gióng lik hâiu, „Háng-cê“ ciā miàng-ching bô gâe̤ng guang-huong ké-cioh ng sāi. Dṳng-huà Mìng-guók gáu-ṳk-buô kek „guók-cê (buōng guók de̤k-iū gì ùng-cê)“ cī bih miàng-ching lì hāu háng-cê, gáu ging-dáng, Dài-uang nè̤ng gó sê ó̤i kek „guók-cê“ lì ching-hū háng-cê.
Gah Dṳng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók 1949 nièng gióng lik ī hâiu, gah i tūng-dé gì dê-kṳ ké-ciok cing sâ̤ Dṳng-huà Mìng-guók gì diòng-tūng, ké-ciok ùng-cê miàng-ching iâ sê gì dṳng ci-ék. Dṳng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók, o̤h Ching-guók hūng-kuāng, sāi „Háng-cê“ cī bih miàng-ching.
Gah Nik-buōng, Háng-guók gâe̤ng Dièu-siēng, sāi „Háng-cê“ cī bih miàng-ching, chui-muōng i-cà̤ iâ ô „guók-cê“ cī bih miàng-cê, ng guó cī bih miàng-cê sê ciong-muo-muo lì bī i-cà̤ buōng guók gì „Ga-na“ gâe̤ng „Dièu-siēng-cê“ gì. Dioh Uok-nàng, nè̤ng sāi „Ṳ̀-cê (Ṳ̀-ga gì ùng-cê)“ lì ching-hū háng-cê.
[Siŭ-gāi] Lik-sṳ̄
Háng-cê sê sié-gái lă̤ sāi gì ùng-cê dài-dong dék gū-lō̤ gì. Chui-muōng Ai-gik gâe̤ng Su-mò̤ (Sumer) nè̤ng gì cê du bī háng-cê cā, ng guó i-cà̤ mò̤ chiông háng-cê cūng-kuāng diòng gáu ging-dáng.
Áng háng-nè̤ng gì gū-lō̤ diòng-gōng, háng-cê sê Chong Gik cháung có̤ gì. Uòng-dà̤ gì sṳ̄-guang Chong Gik áng nik-tàu gâe̤ng nguok gì hìng-câung, cēu gâe̤ng tàu-sang gì ka-ciék cháung-có̤ háng-cê. Ng guó cuòi du sê diòng-gōng, mò̤ nèng-ài sê cing-sik còng-câi gì dâi-kié.
Nè̤ng gah mò̤ ùng-cê sāi gì sì-hâiu, â̤ áng nó̤h gì hìng-câung uâ giâ lì, có̤ ôi hù-hô̤, gah háng-cê dék-ca huak-diēng sì-gi, cêu sê cūng-kuāng. Cī pie áng hìng-câung uâ gì hù-hô̤ gah bàng-siong-gang sāi-ê̤ṳng sèng-hâiu â̤ mâing mâing gāng-huá he̤k ciā uòng-siêng, iù-sê „cê“ cêu chók hiêng gŏ̤ lāu. Cī sì-hâiu gì ùng-cê hāu lă̤ „gū-ùng-cê (gū-cā gì ùng-cê)“.
Háng-cê gáu Siong-dièu gâe̤ng Ciu-dièu sì-hâiu huák-diēng chók „gák-gáuk-ùng“, ing ôi cī ùng-cê sê sāi tàu-sang gì ká̤ek-káe̤k he̤k gáuk-gáuk gì dēng. Gah hiā sì-hâiu gó ô káik-luâi gah diāng he̤k ciā dè̤ng ké gà̤ dēng gì ùng-cê, hāu lă̤ „Ging-ùng (ging-sṳk cié-pīng gà̤-dē̤ng gì ùng-cê)“ gâe̤ng „diāng-ùng (diāng gà̤-dē̤ng káik ô gì ùng-cê)“.
Cìng-guók tūng-ék le̤k guók hâiu, Lī Sṳ gah Duâi-diông gâe̤ng le̤k-guók ùng-cê gì gi-chū gà̤-dēng cháung có̤ chók Siēu-diông, có̤ ôi guók-ga tūng-ék gì ùng-cê. Siēu-diông sák lâi Chung-chiu Ciéng-guók sì-dô̤i ùng-cê do̤-iông gì guoh-miêng, kui kī „siā dè̤ng iông“ gì lik-sṳ̄.
Cìng-guók tūng-ék háng-cê ī-hâiu, iâ ô nè̤ng gié sṳk siu-gāi Siēu-diông, niông i gie siā. Gáu Háng-guók sì-dô̤i Lâ̤-cṳ chṳ̄-dâi Siēu-diông, biéng có̤ ciō-iéu gì sṳ-siā hiê-tūng, sák láe̤k gū-ùng-cê sì-dô̤i. Lâ̤-cṳ̄ ng dáng siàng ôi gū dāng ùng-cê gì buōng-liê-siáng, iâ ôi â-nik háng-cê huák diēng páh giâ dê-dong.
Gáu Sâe̤ng-guók sì-dô̤i Cìng Huôi huák mìng lāu Cìng-tā̤-cê, ing ôi i gâe̤ng do-só háng-nè̤ng dáung có̤ „háng-gang“, sū ī i huák mìng gì Cìng-tā̤-cê gâe̤ng nè̤ng gui miàng có̤ sâe̤ng-tā̤-cê / sâng-tā̤-cê. Téng hiā sì hâiu kī sâe̤ng-tā̤-cê biéng có̤ ciong-muo-muo dò̤ lă̤ éng-sáuk háng-cê gì cê-tā̤. Gah sâe̤ng-tā̤-cê gì gi-dā̤ gà̤-dēng, bô sāng seng lāu huōng-sông-tā̤, u-tā̤-cê dēng dēng.
Gáu gê̤ṳng-hiêng-dâi, Sa̤-iòng iā sâ̤ gì sṳ̀ gâe̤ng nó̤h céng-diē háng-nè̤ng gì ngṳ̄-ngiòng diē-sié, ôi lāu â̤ kiah cī kuāng biéng huá, nè̤ng bô áng ing-ông có̤ chók cing sâ̤ gì dang-sùng biēu dah ing-ông gì cê, chiông huá-hok nguòng-só biēu diē-sié gì nguòng-só miàng chê.
[Siŭ-gāi] Háng-cê gì Só-liông
Háng-cê dék duâi gì dek-diēng cêu sê „Sang mò̤ deng-gé. Sī mò̤ bó̤-sieu“, nè̤ng gong buōng mò̤ nèng-ài tūng-gié háng-cê gì cūng-káuk só-liông. Áng tūng-gié, lik-sṳ̄ gà̤-diēng chók hiêng gì háng-cê chieu guó 6 uâng, ng guó do̤-só du ng sê ciáng-tā̤-cê, du sê é-tā̤-cê he̤k ciā hāng-ê̤ṳng gì cê̤.
Tàu-tàu chók tūng-gié háng-cê só-liông gì nè̤ng sê Háng-guók gì Hṳ̄ Sêng, i gah «Sióh-ùng Gā̤-cê» diē-sié du liāng siu ô háng-cê 9,353 cê. Gáu Sâe̤ng-guók sèng-hâiu, guang-huong pieng-siā gì «Chék Ông» diē-sié siu cê ô 5 uâng 3,525 cê. Ching-guók pieng-siā gì «Kong-hi Cê-diēng» siu cê ô 4 uâng 7,035 cê.
Hiêng-dâi, 1915 nièng chók gì «Dṳng-ùng Duâi Cê-diēng» siu cê 4 uâng 7,035 cê, Dṳng-guók chók gì «Háng-ngṳ̄ Duâi Cê-diēng» siu ô 5 uâng 4,678 cê. Gáu ging-dáng, â̤-hiēu gì siu cê dék sâ̤ gì cê-diēng sê 1994 nièng chók bēng gì «Dṳng-huà Cê-hāi», siu háng-cê ô 8 uâng 5 chieng.
[Siŭ-gāi] Háng-cê gì Cháung-cê Nguòng-lī
Háng-cê cháung-cê guó-tiàng â̤ buong có̤ 6 lôi, cī le̤k cṳ̄ng cêu sê bàng-siòng gōng gì „Le̤k-cṳ (háng-cê iā có̤六書)“. Háng-guók gì Hṳ̄ Sêng gah i gì «Sióh-ùng Gā̤-cê» diē-siá ôi cī le̤k lôi cī diâng miàng ching, huong biék sê „chiông-hìng (象形)“, „Cī-sê̤ṳ (指事)“, „Huôi-é (會意)“, „Hìng-siang (形聲)“, „Diōng-ció (轉注)“, gâe̤ng „gā-cióh (假借)“.
Chiông-hìng-cê
Chiông-hìng-cê sê Háng-cê dék-cā gì iông-sék. Cī lôi gì cê sê téng nè̤ng uâ gì tù gà̤-dēng lì gĭ, ng guó nè̤ng bàng-só gah âiu-sié siā cī lôi gì cê sì-hâiu, ô kó̤ ché̤ṳ-lī i-cà̤ gì iông-sék gâe̤ng bék-huak, niông i gáing ṳ̀ng-ê siā. Ging-guó cūng-kuāng ché̤ṳ-lī, bieu-cūng gì chiông-hìng-cê ī ging gâe̤ng nguòng-lā̤ gì dù ô cing duâi cha-biék lāu, o̤h nik cê „日“, téng ièng-gĭ biéng có̤ sé-gáe̤k gì. Chiông-hìng-cê du sê duk-tā̤ cê, chiông sang-kṳ gì sang „山“, tieng gà̤-dēng buōi gì cēu „鳥“.
Cī-sê̤ṳ-cê
Cī-sê̤ṳ-cê sê gah chiông-hìng-cê gì gi-chū gà̤-dēng sang-chók gì. Chiông „do̤ (刀)“ cê ga sioh dók, cêu biéng có̤ ciong-muo-muo cī do̤-cieng gì „êng (刃)“. Cī lôi cê ng sê cing sâ̤.
Huôi-é-cê
Lâng bih ī siông gì chiông-hìng-cê cū hak kī, hìng-siàng sing-gì cê, biēu dak sing gì é-sé̤ṳ, ciā é-sé̤ṳ gô gâe̤ng cī cū-lì i gì chiông-hìng-cê ô guong-hiê. Cī cṳ̄ng cê cêu sê huôi-é-cê, áng Hṳ̄ Sêng gì tūng-gié, cī lôi cê iéng ciòng buô háng-cê 13%. Siong-séng gì séng „(信)“ sê biēu dak „nè̤ng“ cī bih gái-niêng gì „ìng (人)“ gâe̤ng biēu-dak nè̤ng gì uâ gì „ngiòng (言)“ cū-siàng gĭ, é-sé̤ṳ cêu sê nè̤ng gōng gì uâ ng-dáng dê̤ṳng-iéu, gó dioh siong séng.
Hìng-siang-cê
Hìng-siang-cê sê chiông-hìng-cê (biéng-tā̤) gâe̤ng biēu sê te̤k-ing gì cê cū hak siàng gì cê. Chiông Sa̤-hù gì „hù (湖)“, dō̤-beng „sang-dók-cuōi (氵)“ biēu sê „hù (湖)“ ciā cê gì é-sé̤ṳ gâe̤ng cuōi ô gang-guó, ciáng-beng gì „hù (胡)“ biēu sê „hù (湖)“ cī bih cê te̤k /hu˥˧/. Gah «Kong-hi Cê-diēng» gà̤-dēng, ciék gê̤ṳng ô 90% gì cê sê cī lôi.
Diōng-ció-cê Diōng-ció-cê sê sioh bih cê i gì é-sé̤ṳ huák seng gāi-biéng.
Gā-cióh-cê Gā-cióh-cê sê cê gì nguòng-lā̤ é-sé̤ṳ mò̤ sāi gŏ̤ lāu, dò̤ lă̤ biēu dak sing gì é-sé̤ṳ. Chiông „Ā-sá̤-ā (亞細亞)“, ī ging biéng có̤ dang-sùng gì huak ik sṳ̀.
[Siŭ-gāi] Háng-cê gì Gāng-huá
Nê-chók sié-gái ciéng-ceng hâiu, Dṳng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók, Sing-ga-po̤ gâe̤ng Nik-buōng sang-guók du ô có̤ gāng huá háng-cê gì dâi-kié. Sing-ga-po̤ gah ciòng-bēng chāi nak Dṳng-guók gì gāng-huá-cê ī hâiu, tiék-dā̤ hié-dṳ̀ nguòng-lă̤ i cê-ga gì gāng-huá-cê.
Dṳng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gah 1950 nièng kiū gāng-huá háng-cê, 1956 nièng gung-buó tàu-tàu tiong gāng-huá-cê biēu, 1964 nièng gung-buó dâ̤ nê tiong, cêng gŏ̤ sâ̤ gì cê gâe̤ng gāng huá gŏ̤. Ng guó 1977 nièng, céng-hū song-buó hié-dṳ̀ 1964 nièng gì hī tiong biēu, bêng chiā dìng-cī gāng-huá háng-cê gì ge̤ng-tiàng.
Nik-buōng gah 1945 nièng gung-buó «Dong ê̤ṳng Háng-cê Biēu», 1981 nièng gung-buó «Sèu-sāi gì Háng-cê Biēu». Cī lâng bih biēu ciong mìng-gang sāi gì gāng-tā̤-cê può có̤ ciáng-tā̤-cê, cī pie cê hāu lă̤ „Sing-cê-tā̤ (Sing gì cê)“, hié-dṳ̀ gì hī pie cê hāu lă̤ „gô-cê-tā̤ (gô gì cê)“.
